Берасцейская царкоўная ўнія: прычыны, абгрунтаванне, наступствы.

Складзеная ў 1596 г. на Брэсцкім царкоўным саборы і адмененая ў 1839 г. на Полацкім саборы ўнія праваслаўнай і каталіцкай цэркваў з'яўляецца адным з пераломных падзей беларускай гісторыі. Яна ўцягнула ў сваю арбіту шматлікія дзяржавы і народы, палітычныя і рэлігійныя сілы, геаграфічныя і культурныя прасторы. Чатыры стагоддзі пасля 1596 г. беларускае духоўна-культурнае і грамадска-палітычнае жыццё так ці інакш была злучана з уплывам Брэсцкай царкоўнай уніі, якая стала пераломным момантам усходнеславянскай канфесійнай гісторыі. За час свайго існавання вуніяцтва ў значнай меры пацясніла пазіцыі традыцыйных рэлігій на Беларусі і ў XVIII у. стала канфесійнай дамінантай. Нягледзячы на шматразовую дэлiгалiзацыю (у 1839 г. на Беларусі, у 1875 г. на Падляшша, у 1946 г. на Ўкраіне), унія ў Бярэсце апынулася найболей стойкай з усіх папярэдніх спроб аб'яднання хрысціянства. Увабраўшы ў сябе і адбіўшы шматлікія з тых праблем і супярэчнасцяў, якімі жыло беларускае грамадства XVI - XIX стст., яна прыналежыць да тых гістарычных з'яў, якія яшчэ не адышлі ў мінулае, а існуюць да нашага часу.
Гісторыя ўніяцкага рэлігійна-царкоўнага руху ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне - навуковая праблема, над рашэннем якой працавалі, працуюць і яшчэ доўга будуць працаваць навукоўцы. Праблема гэта злучана з побач актуальных пытанняў гісторыі беларускага народа, у першую чаргу, з пытаннямі спецыфікі рэлігійна-царкоўнага і грамадска-палітычнага жыцця Беларусі ў XIII-XX стст., станаўленні дзяржаўнасці, развіцці нацыянальнай культуры і г.д. Гэтай царкоўнай уніі прысвечана мноства літаратуры, якая месціць у сабе самыя разнастайныя, абсалютна процілеглыя адзнакі дадзенай гістарычнай падзеі.
Была выбрана менавіта гэта тэма, паколькі лічу, што ўнія - з'ява супярэчлівае і неадназначнае. Яе немагчыма ахарактарызаваць ці са знакам «мінус», ці са знакам «плюс». Разглядаць царкоўную ўнію неабходна ў яе дынаміку, у гістарычным развіцці, як падзея, прама ці ўскосна злучанае са складаным сацыяльным,...

Гісторыя рэлігійна-царкоўнай уніі на айчыннай глебе пачалася не са знакамітага Брэсцкага сабора, які адбыўся ў кастрычніку 1596 гады. Яе вытокі ўзыходзяць да XIII - XIV стст., пачатку стварэння беларуска-літоўска-ўкраінскай дзяржавы - Вялікага Княства Літоўскага. Менавіта ў гэты перыяд перад народамі ВКЛ і іх лідарамі ўсталі дзве глабальныя задачы: умацаванне палітычнай і захаванне духоўна-культурнай незалежнасці. У святле гэтых задач і разглядаецца насычаная і драматычная гісторыя айчыннага і рэлігійна-царкоўнага жыцця.
З самага пачатку ідэя царкоўнай уніі мела шэраг адмоўных момантаў. Па-першае, яна была палітычна і ідэалагічна злучана з геапалітычнымі і канфесійнымі планамі Рыма, каталіцкай царквы, польскіх свецкіх і духоўных феадалаў. Па-другое, яна прадугледжвала фарсіраванне ўніяцкай ідэі. Па-трэцяе, царкоўная ўнія супярэчыла перакананням і жаданню шырокіх пластоў беларуска-ўкраінскага грамадства.
Умяшанне дзяржаўнай улады прывяло да таго, што рэлігійны канфлікт стаў набываць характар палітычнага сутыкнення паміж дзяржавай і праваслаўным насельніцтвам Рэчы паспалітай, якое ўспрымала дзеянні ўлады як замах на традыцыйнае права вольна вызнаваць сваю рэлігію. Праваслаўнае духавенства і дваранства распачалі шэраг спроб пераканаць кіравальныя кругі Рэчы паспалітыя адмовіцца ад такой палітыкі як незаконнай, парушаючай традыцыйныя нормы права і шкоднай для самай дзяржавы. Аднак усе гэтыя звароты былі безвыніковыя - улада ўсё шырэй звярталася да мер прымусу і ўсё часцей сутыкалася з узброенай адмовай падпарадкоўвацца з боку праваслаўных, асабліва казацтвы. Такім чынам, на рэлігійны, а затым палітычны канфлікт наклаўся канфлікт нацыянальны.
Заключэнне Брэсцкай уніі стала крыніцай шматлікіх трагічных для праваслаўя падзей на заходнярускiх землях, дзе праваслаўныя на працягу дзесяцігоддзяў падвяргаліся пераследам за свае перакананні, гвалтоўна прымушаліся да адмовы ад сваёй веры. Унія выклікала да жыцця крывавыя канфлікты паміж прыхільнікамі розных спавяданняў...